réamhrá |
ogham |
aibítir |
tionscadal |
nuacht |
brabhsáil |
cuardach |
leabharliosta |
forbhreathnú |
teicniúil |
teagmháil |
nascanna |
cóipcheart |
Tá os cionn 400 inscríbhinn ortadocsacha Ogham a bhfuil eolas orthu. Is inscríbhinní Ogham ar chloch iad seo a thaifeadann ainmneacha daoine, agus uaireanta a dtuismíocht agus/nó a dtreibh, seachas Ogham 'scolaíoch', a dhíorthaíonn ó thraidisiún na lámhscríbhinní agus nach dtagann go díreach ó Ogham ortadocsach. Is cosúil gur cuimhneacháin agus/nó marcanna teorann a bhí i gclocha Ogham ortadocsacha go príomha mar aon le treoracha úinéireacht talún. Tá staidéar leanúnach á dhéanamh ar nascanna féideartha idir feidhm chuimhneacháin clocha Ogham agus áiteanna adhlactha, agus an chaoi ar athraigh siad thar am nó ó cheantar tíreolaíoch amháin go ceantar eile. Is iondúil go scríobadh na hinscríbhinní féin feadh imeall nádúrtha na cloiche, ag tosú de ghnáth ag an íochtar ar chlé agus ag dul suas, trasna ar an mbarr agus síos an taobh deas (suas-barr-síos). Ach, tá roinnt mhaith athraithe sa phátrún seo, cosúil le léamh aníos ar an dá imeall (suas-suas, e.g. CIIC 146. Ballineanig, Co. Kerry).
Faightear inscríbhinní Ogham i bhformhór contaetha in Éirinn, ach tá an chuid is mó díobh le fáil san iardheisceart, i gcontaetha Chiarraí, Chorcaí agus Phort Láirge. Tá timpeall 1/3 díobh i gCiarraí as féin agus tá an comhchruinniú is airde le fáil i mbarúntacht Chorca Dhuibhne ar leithinis an Daingin, áit a bhfuil timpeall 60 cloch Ogham. Taobh amuigh d’Éirinn, tá clocha Ogham le fáil i gceantair ina lonnaigh na hÉireannaigh, ar nós an Bhreatain Bhig, Manainn, Devon, Corn na Breataine, agus Albain, cé go léir go bhfuil an chuid is mó de ogham na hAlban i bPiochtach nó Sean Ioruis. Thabharfadh dáileadh na n-inscríbhinní Ogham le fios gur thosaigh an cleachtas in iardheisceart na hÉireann. Anuas air sin, de bhrí go bhfaightear go leor de na hinscríbhinní is deireanaí anseo, síltear gurbh pointe fócasach a bhí ann d'Ogham chuig deireadh an traidisiúin. Tá éagsúlacht suntasach i mbail fhisiceach na n-inscríbhinní Ogham. Tá go leor clocha nach féidir ach cuid den inscríbhinn a léamh orthu. Go minic, tharla sé seo de bharr suíomh na hinscríbhinne ar imeall leochaileach na cloiche agus athúsáid na gclocha Ogham in uaimheanna talún nó i dtógáil eile. Go deimhin, is minic a aimsítear clocha Ogham athúsáidte, in uaimheanna talún den chuid is mó (os cionn 40% den iomlán in Éirinn), rud atá an-choitianta i gcontae Chorcaí. Faightear os cionn 40% de chlocha Ogham ag nó in aice le suíomhanna eaglasta, cé go mbíonn sé deacair a dhéanamh amach go minic arbh é sin an suíomh bunaidh.
Is é atá sna hinscríbhinní go simplí, ainmneacha daoine sa tuiseal ginideach le focal rialaithe, b'fhéidir 'cloch ...' nó 'cuimhneachán ...', a thugann le fios (cf. Inscríbhinn san aibítir Rómhánach CIIC 1. LIE LUGUAEDON... 'cloch Lugáed...', Inis an Ghaill). Uaireanta cuireadh ainm an athar agus/nó finíocht treibhe leis. Uaireanta tugtar gairm an duine, mar shampla QRIMITIR 'sagart' (ag eascairt ón Laidin presbyter) ar CIIC 145. Arraglen. Tá roinnt focal foirmle a fheictear, ia é MAQQI an ceann is coitianta, ginideach de *maqqas 'mac'. Cuirtear treibh in iúl le AVI (ginideach de *awias 'garmhac, sliochtach cianda') nó MUCOI (glúin/treibh'), agus ainm sinsear eapainmneach ina dhiaidh. Áirítear le foirmlí nach bhfuil chomh forleathan ANM 'ainm/inscríbhinn', KOI 'anseo' (ag tagairt do HIC IACIT ar inscríbhinní Breatainneacha), CELI 'compánach, cliaint'.
Níl sé éasca ainmneacha pearsanta a inscríobhadh ar chlocha Ogham a shainaithint go cinnte. Is é is cúis leis seo go dtagann siad ó thréimhse sular tosaíodh ag scríobh taifid stairiúla, i.e. idir an cúigiú (nó an ceathrú fiú) agus an seachtú haois AD, agus dá bhrí sin níl againn ach eolas an-teoranta ar an tréimhse sin agus ar na daoine a chónaigh ann. Ní thugann McManus ach sainaithint iontaofa amháin ó inscríbhinn sa Bhreatain. Is cosúil go ndéantar cuimhneachán ar Guo(r)tepir, rí Dyfed, in inscríbhinn (CIIC 358) i scríobh Laidin (MEMORIA VOTEPORIGIS PROTICTORIS) agus Ogham (VOTECORIGAS). Sainaithníodh an duine a ndéantar cuimhneachán orthu ar CIIC 40. Painestown le Mac-Cáirtinn de dhán Laighean a bhí ina rí Uí Enechglais ar Laighin agus Teamhair.